نگاهی به جغرافیای طبیعی و تاریخی استان یزد - وبلاگ پاییز

به گزارش وبلاگ پاییز، استان یزد به سبب موقعیت جغرافیایى اش در فلات مرکزى ایران، داراى آب وهوای اقلیمى گرم و خشک بیابانى است، اما شرایط محلى، پاره اى دگرگونی هاى محدود در آن پدید آورده است. با خبرنگاران همراه باشید تا با جغرافیای طبیعی و تاریخ این استان آشنا شوید.

در استان یزد از یک سو ارتفاعات شیرکوه (با قله 4075 مترى) تا شعاع وسیعى از منطقه را تحت تأثیر عوامل مثبت خود قرار مى دهد، به گونه ای که در دره ها و کوهپایه هاى آن، هوا نسبتا ملایم و داراى ویژگی هاى ییلاقى است؛ اما از سوى دیگر در مرکز و مشرق استان وجود کویرهاى نمک و دشت هاى وسیع لخت و عریان بر میزان درجه خشکى و شدت شرایط کویرى افزوده است.

تقسیم بندی آب و هوای یزد

1. مناطق کویرى و بیابانى

که در آن تقریبا 6 ماه از سال گرم، 3 ماه معتدل و سه ماه دیگر از سال سرد محسوب مى شود

2. مناطق کوهپایه اى

که با حدود 3 ماه گرم، 4 ماه معتدل و 2 تا 3 ماه سرد و بسیار سرد است.

اقلیم استان یزد به دو علت اساسی خشک است . اول آنکه بر روی کمربند خشک دنیای واقع شده و دیگر آنکه از دریاهای آزاد عمان و خلیج فارس و دریاچه های داخلی و بادهای رطوبت زای دریایی بسیار دور است . عامل مهم اعتدال نسبی آب وهوای یزد که قابلیت زیست نسبتا مناسبی به آن بخشیده ، ارتفاعات مهمی است که در اطراف آن پدید آمده و به طور موضعی در بهبود هوای استان اثر می گذارند و لذا مناطقی با ارتفاع بیش از 2500 متر از اعتدال و رطوبت نسبی بیشتری برخوردار هستند. به استثنای منطقه کوهستانی شیرکوه ، سایر نقاط استان یزد اقلیم گرم و خشک و بیابانی دارد که از غرب و جنوب غربی به طرف شمال شرقی و شرق خشک تر می شود.

میزان بارندگى

استان یزد به طورکلی ازنظر بارش هاى جوى داراى محدودیت شدید است و همیشه کسرى آب در آن وجود دارد. مقدار متوسط بارندگى سالانه در قسمت هاى مختلف استان متغیر و با ارتفاع افزایش می یابد، ولى میزان تغییر یکسان نیست. بر اساس نقشه های باران سالانه، بارندگى استان یزد در مناطق کویرى مانند کویر سیاه کوه، ریگ زرین و درانجیر از 500 میلی متر در سال کمتر و خط باران 100 میلی متراست.

بارندگى سالانه استان در بلندهاى شیرکوه به 350 میلی متر در سال، در منطقه بوانات و باجگان به 300 میلی متر و بالاخره در کوه هاى انجیره و خرانق به 200 الى 250 میلی متر بالغ می باشد. بخش اعظم بارندگى استان در زمستان رخ مى دهد و پس از آن بارندگی هاى بهاره و سپس پاییزه، در مناطق پست، صفر و در مناطق مرتفع نیز بسیار ناچیز است.

گونه های شاخص جانوری

استان یزد یکی از خشک ترین مناطق حوزه داخلی کشور محسوب می شود که حدود 5/12 میلیون هکتار عرصه های منابع طبیعی را در برگرفته و در حاشیه کویر مرکزی ایران واقع شده است. سیمای منابع طبیعی استان شامل 9/5 میلیون هکتار اراضی کویری و بیابانی، 5/6 میلیون هکتار مرتع و آنچه حائز اهمیت است نقش مؤثر این منابع خدادادی در توسعه اجتماعی ـ مالی استان است.

گفتنی است 1/2 درصد وسعت استان یزد با عناوین اثر طبیعی ملی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، منطقه حفاظت شده و منطقه شکارممنوع تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست واقع شده است.

استان یزد به دلیل دارا بودن عرصه های وسیع زیستگاهی و نیز وجود خرده اقلیم های متفاوت نظیر ارتفاعات شیرکوه، مجاورت با ناحیه رویشی زاگرس در جنوب و جنوب غرب تنوع اشکال توپوگرافی و غیره به نسبت اقلیم خشک و بیابانی تنوع مناسبی از اشکال مختلف زیستی را در خود جای داده است. به طوری که بر اساس اطلاعات موجود تا به امروز 130 گونه پرنده، 50 گونه پستاندار، 40 گونه خزنده و بیش از 800 گونه گیاهی در استان شناسایی شده است.

علاوه بر این تنوع، آنچه محیط زیست یزد را نسبت به بسیاری از زیستگاه های کشور ارزشمندتر ساخته، وجود گونه های بومی و یا دارای ارزش حفاظتی ویژه جانوری نظیر یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی، کاراکال، پلنگ، قوچ و میش، کل و بز، روباه شنی، جبیر، رودک عسل خوار، هوبره، زاغ بور، باقرقره شکم سیاه، بالابان، بحری، عقاب طلایی، لاک پشت مهمیزدار، بزمجه بیابانی و ... است. ناگفته نماند به عقیده بسیاری از کارشناسان بیش از نصف جمعیت یوزپلنگ آسیایی در استان یزد زیست می نمایند.

این در حالی است که وسعت زیستگاهی به همراه دست نخوردگی نسبی و نیز وجود جمعیت های مناسبی از طعمه ها، شرایط را برای زیست این گونه ارزشمند تا حدودی مناسب ساخته است و در سایه حفاظت مستمر و زحمات و کوشش های شبانه روزی محیط بانان زحمت کش، سایر پستانداران در معرض خطر نیز حداقل در مناطق تحت مدیریت محیط زیست شرایط نسبتا مناسبی را برای ادامه حیات دارند.

تاریخ و فرهنگ

سرزمین یزد جلوه هایی از باشکوه ترین و درخشان ترین میراث فرهنگی و تمدن کهن ادوار مختلف تاریخی ایران را در خود جای داده است . آثار باستانی و تاریخی بازمانده به صورت پراکنده در سراسر استان یزد، حاکی از قدمت این سرزمین می باشد. آثار کشف شده از دوره ایلامی، از جمله دست افزارهای سنگی و سنگ نگاره ها و تکه سفال های نقش دار به دست آمده در نارین قلعه میبد، نشانگر این است که استان یزد در راستا راه های باستانی ری به کرمان و پارس به خراسان قرارداشته و جزء سرزمین های دور دست ماد ها شمرده می شده است.در عهد پیشدادیان، طوایف در حال کوچ از بلخ به پارس ، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد یزد محل عبادت شد ولی آیا دقیقا سرزمین نامبرده را باید در این منطقه جستجو کرد این مطلبی است که هنوز دقیقا معین نیست .ولی تاریخ شهر یزد به دلیل وجود نارین قلعه میبد و تاریخچه این شهر قلعه میتواندبه دوره ساسانیان برسداز مهم ترین مراکز اسکان اولیه این سرزمین به مهرپادین (مهریز) فهرشان ، پهره (فهرج )، خورمیش ، ادر (اردکان )، شواز، قلاع موبدان (میبد)، طرنج ، عقدا و اشکذر می توان اشاره کرد. شهر یزد به عنوان محلی پاک و مقدس در رأس تمام آبادی های مزبور قرار داشته است . دره های سرسبز و مناطق ییلاقی ، چشمه سارها، ارتفاعات و قله ها، غارها، حیات وحش و شکارگاه ها و به ویژه جاذبه های کویری از خصوصیات جالب توجه طبیعت یزد است که برخی از آن ها جزء تفرجگاه های مهم مردم استان به شمار می آید.

زبان

مردم استان یزد به زبان فارسی رایج، با پاره ای ویژگی های گویشی سخن می گویند. برخی ویژگی های گویشی در میان شهرستان های این استان محسوس است. زبان شناسان نیم زبان های جدید ایرانی را به دو دسته باختری و خاوری تقسیم نموده اند. لهجه یزدی جزء نیم زبان های مرکزی دسته باختری است که در بخش باختری فلات ایران تا حدود مرزهای ایران رواج دارد. در بیشتر نیم زبان های مرکزی ازجمله لهجه شیرین یزدی اثر آمیختگی کمتری با زبان عربی دیده می شود. زرتشتیان ساکن استان یزد در میان خود به زبان نیاکان خویش و به زبان فارسی دری سخن می گویند. زبان زرتشتیان یزد به سبب آمیزش گسترده گویش وران آن با فارسی زبانان و نیز بهره وری از رسانه های گروهی و همچنین به دلیل پاره ای عوامل اجتماعی، فرهنگی و مالی، آمیختگی بسیار با فارسی پیدا نموده به طوری که آهنگ ناتوان شدن و حتی فراموش شدن آن، روزبه روز تندتر می شود ولی گونه زبان دری برخی از زرتشتیانِ ساکن روستاهای یزد، ازجمله زین آباد که کمتر تحت نفوذ عوامل فوق بوده است، پاک تر و دست نخورده تر از گونه دری یزد بازمانده است. جدایی این دو گونه با یکدیگر بیشتر در سطح آوایی یا فونتیک، واجی یا فونولوژی، واژگان و تااندازه ای دستوری است.

مذهب

پیش از ورود مسلمانان به ایران، مردم استان یزد نیز مانند مردم سایر نقاط ایران زرتشتی بودند. با انقراض حکومت ساسانیان در نیمه نخست سده اول ه. ق مردم بیشتر نقاط ایران ازجمله استان یزد نیز به دین اسلام گرویدند؛ ولی برخی از آنان با پرداخت جزیه، آیین خود را حفظ کردند و زرتشتی باقی ماندند. قریب به اتفاق مردم استان یزد، مسلمان و پیرو شیعه هستند.

سوغاتی ها و صنایع دستی

علاوه بر منسوجات و تولیدات پارچه ای ، انواع شیرینی های خاص نیز تهیه می شود که در سراسر ایران و حتی در اقصی نقاط دنیا هواداران فراوان دارد. شیرینی های مهم یزد عبارت اند از: باقلوا، قطاب ، لوزنارگیل ، پشمک ، نان برنجی ، حاج بادام، حاج پسته و حاج گردو، زولبیا، گوش فیل و انواع شیرینی های خشک که بسیار ظریف ، شکیل و خوشمزه پخته و عرضه می شود.

تاریخچه شهر یزد

شهرستان یزد اولین شهر خشت خام و تاریخی دنیا است. شهر یزد در بین ایرانیان، به شهر بادگیرها معروف است که درواقع، بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب می شوند. این شهر در مشرق اصفهان و در جنوب کویر لوت با طول جغرافیایی54 درجه و 24 دقیقه و به عرض جغرافیایی 31 درجه و 25 دقیقه در ارتفاع 1240 متر در مرکز ایران قرار گرفته و در حال حاضر به صورت استانداری درآمده است و یکی از غنی ترین شهرهای ایران است. سه طرف آن شرق و جنوب و شمال آن را کوه های اطراف احاطه نموده و از ضلع غربی باز است که به جاده غربی اردکان و نائین و اصفهان و نیز به جاده کاشان می رسد و در جنوب به وسیله جاده تفت و ابرقو و شیراز و از جاده های شرقی به کرمان و استان زاهدان و نیز استان بنادر جنوب و به وسیله جاده طبس به مشهد مقدس مربوط می شود و به واسطه همین راه ها یزد به صورت یک چهارراه مالی درآمده است.

واژه ایزد بازمانده و هم ریشه واژه یزد است و از yazata اوستایی گرفته شده است.یزد از شهرهای قدیمی ایران است، بنای آن را که بیش از آن کثه نام داشته، به یزدگرد دوم ساسانی نسبت می دهند. کثه قلعهٔ مستحکمی بود و حومه ای در کنار کویر داشت، دارای دو دروازه آهنین ـ دروازهٔ ایزد و دروازه مسجد بود. به گفته ابن حوقل و یاقوت حموی، یزد جزو استخر فارس بوده است. یزدگرد سه تن از سرداران خود ـ بیده، میبد و عقدا ـ را مأمور کرد تا سه ده در کثه بسازند و آنان به ترتیب ده بیده، ده میبد و ده عقدا را ساختند. در دوره ساسانیان رفته رفته شهر آباد شد.

در زمان یزدگرد سوم (سلطنتش 632 ـ 651 م) یزد به دست لشکریان عثمان افتاد و مردم یزد، با پذیرفتن جزیه، به آیین زرتشتی باقی ماندند، بعداً دین اسلام در آنجا نفوذ پیدا کرد. یزد نزد زرتشتیان مقدس بوده و هم اکنون معبدی در آن وجود دارد به نام هفته آتشکده ها از نام های قدیمی دیگر برای این بلد لقب دارالعباده و دارالسیاده نیز هست که گویا از جانب ملکشاه سلجوقی در دوران پیش از اسلام هم شهر مقدس زرتشتیان بوده لذا ملکشاه نیز به نام قبلی آن استناد جسته و آن را دارالعباده خوانده است. در تاریخ پهلوی بنای شهر یزد را ازاردشیر بابکان که شهربابک یکی از توابع یزد نیز از ساخته های اوست می دانند.

روایتی که اخیرا راجع به نام قدیمی شهر یزد مورد سخن قرار گرفته نظر مرحوم حسن پیرنیا در کتاب تاریخ باستان جلد دوم است که ایشان نام قدیمی شهر یزد را ایساتیس یا فرافر ذکر نموده است. ایشان خود از اهالی نائین بوده و کاملاً به تاریخ یزد آگاهی داشته است و می گوید نام شهر یزد در قدیم ایساتیس یا فرافر بوده و در دوران سلطنت هخامنشیان به ولایات ایران منضم گشته است. یزد مرکز زرتشتیان است و دو هزار زرتشتی در آن سکونت دارند. هوای یزد، به علت نزدیکی به کویر، نسبتا خشک و باران آن بسیار اندک است. آب یزد از آب انبارها و چاه های بسیار عمیق تأمین می شود.