نگاهی به ابریشم بافی و سابقه دیرینه آن در استان گلستان - وبلاگ پاییز

به گزارش وبلاگ پاییز، با توجه به فرهنگ دیرینه نقاط مختلف کشور و سنت های مردم، بافت انواع پارچه، روسری، چادرشب و دستمال ابریشمی در مناطق مختلف انجام می گیرد.

پارچه های ابریشمی رنگارنگ با طرح های ساده، راه راه و چهارخانه فراوریشده با دستگاه بافت دستی با عرض تقریبی 40-30 سانتیمتر و به طول چله 100 متر و یا بیشتر، غالباً در مناطق رامیان، مینودشت و ترکمن صحرا بافته می گردد. در طرح و نقش فراوریات این دو منطقه تفاوت های محسوسی که ریشه در فرهنگ و سنت هر منطقه دارد قابل مشاهده است.

بنا به شواهد تاریخی، کشف کرم ابریشم و پرورش آن برای نخستین بار در چین باستان رخ داد. اما به هرحال پس از حدود 3 هزار سال پنهان کاری، دیگر جوامع از شیوه پرورش و تهیه ابریشم اطلاع یافتند.

پرورش کرم ابریشم به تدریج در جوامع مختلف خصوصاً ایران گسترش پیدا کرد به طوری که یافته های حفاری مارلیک و چراغعلی تپه، گویای رشد صنعت ریسندگی و بافندگی مردم روستانشین ایران در دوره ماقبل تاریخ است.

در محدوده فعلی استان گلستان، ابریشم بافی و فراوری آن دارای سابقه ای دیرینه است. با توجه به منابع تاریخی، در دوره حمله مغولان و عهد صفویه، گرگان یکی از مناطق مهم فراوری ابریشم ایران بوده است.

مواد اولیه پارچه های بافته شده در منطقه گرگان و دشت که به سبک پارچه های ابریشمی چینی است، الیاف ابریشمی، رنگ، نخ های طلایی و نقره ای است. الیاف ابریشمی، چله و پود آن را تشکیل داده و نخ چله چهار یا پنج لا است و ابریشم جفت بافت به عنوان پود عمل می نماید و نخ های طلایی و نقره ای برای تزئین در پود استفاده می گردد.

یکی از ابزار اصلی بافت ابریشم، دار یا دستگاه بافت است که شامل یک نورد چوبی می گردد و عملکرد آن در دستگاه محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه به دور آن و ردیف کردن نخ ها برای بافندگی است. از دیگر بخش های دستگاه می توان به بافت، نورد گردان، پایه، شانه، قرقره و پدال اشاره نمود.

قبل از بافت پارچه نخست باید ابریشم تهیه کرد. بنابراین پس از پرورش کرم ابریشم، پیله های به دست آمده را به منظور تهیه ابریشم خام داخل پاتیل آب جوش ریخته و با به هم زدن پیله و پیدا کردن سر تارها، ابریشم کشی صورت می پذیرد. پس از پاک کردن ابریشم، آن را تاب داده و نخ فراوری می گردد. سپس سفیدگری از طریق خاکستر صورت گرفته و آنگاه رنگرزی الیاف صورت می گیرد.

رایج ترین رنگ های مورد استفاده در ابریشم بافی رنگ های آبی، قرمز، سبز و مشکی است که در گذشته از رنگ های طبیعی چون روناس، پوست گردو، پوست انار و... استفاده می شد که از ثبات بالایی برخوردار بود اما امروزه از رنگ های شیمیایی بادوام کم استفاده می نمایند.

برای چله کشی در بافت پارچه های ابریشمی از روش چله دوانی و به صورت ماسوره استفاده می گردد و هر 80 تار، یک چله به حساب می آید و برای بافت از 10 چله استفاده می نمایند. تارها باید از گورد و از بین دندانه های شانه عبور نمایند.

پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال آغاز نموده و موجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود از آن فضا را فراهم می سازد. آنگاه شانه را محکم بر روی پودها می کوبد. به همین ترتیب با تکرار این مرحله طرح خاصی که از قبل طراحی شده بافته می گردد.

در بافته های ترکمنی و رامیان اختلافاتی در زمینه طرح و رنگ وجود داشته است. به عنوان مثال در بافته های ترکمنی بیشتر از طرح راه راه عمودی و حاشیه دار استفاده می نمایند اما در مناطق رامیان و مینودشت اغلب از طرح چهارخانه و حاشیه دار بهره می گیرند.

امروزه در نقاط مختلف استان گلستان به ویژه در رامیان، مینودشت و بخشی از مناطق ترکمن صحرا همچون روستاهای نزدیک کلاله، شامل بایندر، پیش کمر، قازان قیه، شارلق، دالی بوقاج و در ناحیه جرگلان و اکثریت روستاهای آن از باقلق تا حصارچه بافت پارچه و سایر محصولات ابریشمی رواج دارد. علاوه بر مناطق مذکور در روستاهایی همچون النگ، شاهکوه (چهارباغ) و سرکلاته (کردکوی) این فعالیت به شکل محدودتری انجام می گردد.

فراوریات ابریشمی شامل پارچه های لباس تمام ابریشم، روسری، شال گردن، چادرشب، نوار ابریشمی حاشیه لباس، دستمال، حوله، سفره و... است. البته با رواج پارچه های مصنوعی ارزان قیمت کاربرد ابریشم به عنوان پوشاک از بین رفته و تنها در مراسم عروسی مورد استفاده قرار می گیرد اما در مناطق ترکمن نشین به دلیل اهمیت به حفظ سنت ها همچنان مصارفی این چنینی حفظ شده است.

نوغان داران رامیان و مینودشت با استفاده از امکانات بسیار ساده به بافت های پارچه های ابریشمی به منظور تهیه لباس زنانه، چادرشب، روسری و دستمال می پردازند. طی دهه های گذشته با رواج پارچه های مصنوعی ارزان قیمت و گران قیمت بودن لباس های ابریشمی برای زنان تنها به عنوان یک زینت سنتی و ارزشمند تنها در مراسم عروسی استفاده می گردد و کارگاه های ابریشم بافی روستایی تنها به بافت چادرشب و دستمال ابریشمی مشغول هستند.